Ebru Sanatı

Ebru sanatı, özel malzemeler ve teknikler kullanılarak su yüzeyinde desenler oluşturarak bunların kağıda aktarılmasıdır. Ebru kelimesinin farsçada “bulut” anlamına gelen ‘’ebr’’ sözcüğünden türediği düşünülmektedir. Ebru sanatı batıda 'Türk Kâğıdı' veya 'Türk Mermer kâğıdı' olarak bilinmektedir. Ne zaman doğduğuna dair kesin bir bilgi bulunmayan ebru sanatı kağıt bezeme sanatlarının en popüler ve yaygın olanıdır.

Bazı kaynaklar 13. yüzyılda Semerkant ve Türkistan’da, 14. yüzyılda ise İran’ın doğusunda kalan Herat bölgesinde ebru sanatının var olduğunu ve ticaret yollarıyla doğudan batıya yayıldığını göstermektedir. Basım tarihleri bilinen oldukça eski kitap ciltlerinde ve murakkalarda ( Hattatlar tarafından yazılmış yazıların mecmualaştırılmış hali.) ebru sanatına rastlansa da çok eski olduklarından yeniden ciltleme esnasında eklenmiş olabilecekleri düşünülmektedir. Bu sebeple üzerinde yapılış tarihi bulunan en eski kaynak dikkate alındığından bilinen en eski ebru 1447 yılına aittir ve Topkapı Sarayı’nda bulunur.

Ebru sanatını icra eden kişiye ‘’ebruzen’’ denir. Bilinen ilk ebruzen, ebru yapımı ve tekniklerini anlatan en eski belge olarak kabul edilen “Tertib-i Risale-i Ebri” ‘de ismi geçen “şebek” lakaplı Mehmed Efendi’dir.

Osmanlı döneminde birçok ebruzen yetişmiştir. Bu dönemde ebru sanatı hem estetik görünüm adına hem de tahribatı engellemek amacıyla resmi yazışmalar ve devlet belgelerinde kullanılmıştır. Günümüzde de aynı mantıkla kağıt paralar, senet ve çekler üzerinde kullanılan desenler bu fikre dayanmaktadır.

Ebru Tarihinin Önemli Ebruzenleri

• Hatip Mehmed Efendi :1773’te vefat ettiği bilinmektedir. ‘’Hatip adı verilen ebru türü üzerinde yoğunlaştığı için bu lakabı almıştır.
• Şeyh Sadık Efendi :1846 yılında vefat ettiği bilinmektedir. Ebruyu Buhara’da öğrenmiş ve oğulları İbrahim Edhem ve Nazif Efendi’ye de öğretmiştir.
• İbrahim Edhem Efendi: 1829-1904 yılları arasında yaşamıştır. Edhem Efendi’nin ebru sanatındaki başarısı saraya kadar ulaşmış ve padişah Abdülaziz’ i oldukça etkilemiştir.
• Necmeddin Okyay: 1885-1976 yılları arasında yaşamıştır. Son Osmanlı dönemi ebru üstadlarının en önemlilerinden biridir. ‘Çiçekli Ebru’ları ilk uygulayan kişi olan Okyay, 1916′da Medreset-ül Hattatin’de ebru hocalığına başlamış ve Güzel Sanatlar Akademisi’nde 1948′e kadar ders vermeye devam etmiştir. Ebru Sanatını oğulları Sami ve Sacit Efendi’ ye ve yeğeni Mustafa Düzgünman ’a da öğretmiştir.
• Sâmi Efendi (1838-1912)
• Aziz Efendi (1871-1934)
• Abdülkadir Efendi (1875-1942)
• Mustafa Düzgünman (1920-1990)
• Niyazi Sayın (Doğum:1927)

Günümüzde bu sanatı icra edenler; Fuad Başar, Niyazi Sayın, Feridun Özgören, Alparslan Babaoğlu, merhum Nusret Hepgül, Timuçin Tanaslan gibi ustalardır. Bunların yanısıra ebru sanatını öğrenmekte ve ilerletmekte olan birçok gençte mevcuttur.

Ebru Teknesi: Genellikle 35X50 cm ebatlarında 5-6 cm derinliğe sahip paslanmaz krom nikel malzemeden imal edilmiş tepsiye benzer bir kaptır. Fakat kullanılan tekniğe göre Galvanizli saç, cam ve alüminyum hatta gibi malzemelerden üretilen kaplarda ebru teknesi olarak kullanılabilmektedir.

Ebru Kıvam Arttırıcı: Ebru uygulamasının yapıldığı suyun kıvamını yoğunlaştırmak için suya karıştırılan gevenden elde edilen ‘’kitre’’, deniz yosunundan elde edilen ‘’deniz kadayıfı’’,’’sahlep’’ ve ‘’keten tohumu’’ gibi malzemelerdir.

Ebru Tarağı: Yaklaşık 5 cm uzunluğundaki tellerin tahta bir plakaya düzenli bir şekilde sabitlenmesiyle elde edilen alettir. Taraklı ebru olarak adlandırılan ebru çeşidini yaparken kullanılır. Ortaya çıkartılmak istenen şekle göre farklı çeşitleri vardır. Bunlardan bazıları ; ‘’sümbül tarağı’’, ‘’gel-git tarağı’’ ve ‘’buket tarağı’’ dır.

Ebru Boyası: ‘’Toprak boya’’ olarak adlandırılan, asit ve kazein içermeyen ve suda çözülmeyen boyalardır. Bitkilerden elde edilmiş olanları da vardır. Doğal boyaların tercih edilmesinin sebebi katkısız olmaları ve renklerini solmadan uzun süre koruyabilmeleridir.

Deste Seng: Mermerden yapılmış ağır bir malzemedir. Ebru boyalarını ezmek için kullanılır.

Spatula: Teknedeki suyu karıştırmak ve boya ezerken etrafa saçılan malzemeyi toparlamak için kullanılır.

Ebru Boya Kabı: Camdan imal edilmiş ağzı dar olmayan ebru boyalarını muhafaza etmek için kullanılan kaplardır. Zemin ebrusu için üç farklı boya kabına ihtiyaç duyulur. Yaklaşık 100 cc’ lik kaplar idealdir fakat boya sıralarının karıştırılmaması için üç kabın da farklı ebatta olması tercih edilmelidir.

Biz: Paslanmaz çelikten yapılmış, uçları oval, çapları 0,5 mm ile 8 mm ye kadar değişen ağaç saplı alettir. Tekneye boya damlatmak, damlatılan boyayı şekillendirmek, gel-git yapmak, çiçek ve hatib yapmak için kullanılır.

Damlalık-Pipet: Boyaya doğru kıvamı vermek için içine su, neft ve öd damlatmak için kullanılır.

Sığır Ödü: Su yüzeyinde dairesel şekilde açılarak dibe batmasını ve boyaların birbirlerine karışmasını engellemek için ebru boyasına katılır. Sarı renkli ve kötü kokuludur.

Neft-Terebentin: Tozdan kaynaklanan hataların görünmemesi için ebru boyasına karıştırılır.

Ebru Fırçası: At kılından yapılanve tekne yüzeyine boya serpmek için kullanılan fırçalardır. Geleneksel yönteme göre her ebrucu kendi fırçasını yapmalıdır. Fakat günümüzde bu fırçalar hazır olarakta satılmaktadır. Fırçanın gövdesi sıklıkla gül ağacından yapılmaktadır.

Ebru Kurutma Sehpası: Genellikle 55X75 cm ebatlarında ebru işlemi uygulanmış kağıdın hızlı ve düzgün bir şekilde kurutulabilmesini sağlayan raflardan oluşan stantdır.

Kağıt: Ebru sanatından kullanılan kağıt emici özelliği fazla olan asitsiz ve el ile yapılan bir kağıt türüdür. Fakat bulunması zor fiyatı da yüksek olduğundan yüzeyi laksız ve parlak olmayan herhangi bir kağıtta kullanılabilir.

Öncelikle toprak boya mermer, seramik, krom veya cam bir yüzeye alınarak desteseng ile ezilir. Ebru boyası hazırlanırken en çok dikkat edilmesi gereken nokta ezme işleminin yeteri kadar yapılmış ve hiç kum tanesi kalmamış olmasıdır. Bir miktar su katılarak iyice ezilen ve çamur kıvamına gelen boyaya sığır ödü katılır ve uygun bir kaba alınarak 15 gün ile 1 ay arası bir süre bekletilir. Buradaki bekletmenin amacı boyanın öd asidiyle pişmesini sağlamaktır. Bu da boyanın daha kaliteli olmasını sağlar. Süreç sonunda hazır hale gelen boya sulandırılarak kullanılabilir.

Öncelikle 100 ölçek su içine 1 ölçek kitre konarak erimesi için 1 gece bekletilir. Kitreli su kalın bir bez torba yardımıyla süzülerek ebru teknesine dökülür. Önceden ezilmiş ve bekletilmiş boyalar kaplara alınarak tercihe göre uygun oranlarda öd eklenir. Boyanın yüzeyde ne kadar yayılması isteniyorsa o miktarda öd eklenir. Öd miktarı fazlalaştıkça boyanın yayılma oranı da artar. İlk sırada kullanılacak boyaya az miktarda öd konur. Boyaların açılmasını sağlamak ve dibe batmasını engellemek amacıyla 2. ve 3. Sıradaki boyalara daha fazla öd eklenmelidir.

Teknede istenilen desenlere ulaşılıp çalışma bittikten sonra ebrunun aktarılacağı kağıt hava boşluğu kalmayacak şekilde yavaş hareketlerle teknedeki suya yatırılır. 10-15 saniye beklendikten sonra desenler kağıda aktarılmış olur. Kağıt uçlarından tutulur ve yine yavaş hareketlerle öne doğru çekilerek tekneden çıkartılır ve kurumaya bırakılır. Son olarak kuruyan kağıt ‘’mühre’’ denen el presiyle düzeltilir ve yüzeyi parlatılır. Bu işleme ‘’kağıdın mührelenmesi’’ denir.

Ebru sanatında renkli boyalar elde etmek bir takım katkılar kullanılır. Bunlar:

• Sarı için: Zırnık (Arsenik sülfür)
• Mavi için: Lahor Çiviti
• Yeşil için: Zırnık ve Lahor çivitinin karışımı(Fıstık yeşili için zırnık miktarı fazla tutulurken, yaprak yeşili için çivit daha fazla eklenir.)
• Lacivert için: Doğal çivit (Bedahşi laciverti)
• Siyah için: İs
• Beyaz için: Üstübeç (Bazik kurşun karbonat)
• Kırmızı için: Kırmızı toprak (gülbahar)
• Tütün rengi için: Çamlıca toprağı
• Vişne çürüğü için: Lök ‘ tür.

Daha ara tonlar elde etmek içinse bu renkler belli oranlarda karıştırılır.

Ebru sanatı, ana hatlarıyla ikiye ayrılır.Bunlar; ‘’gelenekli ebru’’ ve ‘’çiçekli ebru(Necmeddin ebrusu)’’dur. Gelenekli ebruda kendi içinde ayrılır.Bunlar;

• Battal ebru
• Gel-git ebru
• Şal ebrusu
• Taraklı ebru
• Bülbül yuvası
• Kumlu-kılçılı ebrular
• Hafif ebru
• Çift baskılı ebrular
• Akkase ebru ve
• Hatip Ebrusu ‘dur.

Yine battal ebrununda kendi içinde; tarz-ı kadim, zemin battal, Mustafa Düzgünman battalı, Ethem Efendi battalı, neftli battal, somaki battal ve serpmeli battal adı verilen türleri vardır.

Yazılı ebru, akkase ebru tekniği kullanılarak yapılır. Ebru aktarılmadan önce arap zamkından hazırlanmış sıvıyla kağıt üzerine yazı yazılır ve kurutulur. Kuruduktan sonra kağıt ebru teknesine kapatılır. Desenler zamklı kısımlara geçmediğinden yazı kağıdın doğal renginde kalır.